Lecąc VFR musimy samodzielnie zadbać o zachowanie bezpiecznej odległości od innych samolotów. Loty IFR w strefie kontrolowanej są separowane przez kontrolerów, jednak wykonując podejście z widocznością równocześnie przejmujemy na siebie obowiązek utrzymania bezpiecznej separacji. Poniżej często występuje pojęcia statku - statek powietrzny. Obejmuje ono zarówno samoloty, szybowce, lotnie (motolotnia, paralotnia, motoparalotnia), śmigłowce, sterowce, balony oraz inne urządzenia latające. W realiach VATSIM ma ono zastosowanie do samolotów, szybowców oraz śmigłowców / wiatrakowców.
Zasady ustępowania pierwszeństwa drogi są zbliżone dla samochodów, samolotów oraz statków morskich / jachtów. Większość z nich jest bardzo intuicyjna i wynika ze zdroworozsądkowego myślenia. Jeśli według przepisów mamy pierwszeństwo naszym obowiązkiem jest utrzymanie stałego kursu, prędkości oraz wysokości, a w żadnym wypadku niewykonywanie manewrów mogących utrudnić zadania ustępującego drogi. Najważniejsza jest jednak zasada: nawet jeśli masz pierwszeństwo nic nie zwalnia Cię z obowiązku uniknięcia kolizji lub sytuacji niebezpiecznej. Potocznie nazywa się to zasadą ograniczonego zaufania. Jeżeli ktoś ma nam ustąpić pierwszeństwa, a tego nie robi, to jesteśmy zobligowani to wykonania odpowiedniego manewru.
Celem manewru ustąpienia drogi jest zachowanie bezpiecznej odległości. Ale ile to dokładnie jest? Ostateczna decyzja należy do dowódcy. Przepisy określają jedynie niezbędne minima:
- Jeśli oba statki poruszają się z prędkością mniejszą niż 463 km/h (250 węzłów) - 500 metrów (0,2 Nm).
- Jeśli chociaż jeden statek porusza się z prędkością większą niż 463 km/h (250 węzłów) - 2 km (1 Nm).
- Odległość względem statków komunikacyjnych - 5 km (2,7 Nm)
Najczęściej występującymi rodzajami spotkań statków w drodze są:
1. Na kierunkach przeciwnych
Sytuacja jest prosta, oba statki są zobowiązane zmienić swój kurs w prawo tak, aby jedynie własnym manewrem zapewnić odpowiednią separację. To znaczy, że nie możemy założyć, iż drugi pilot też zmieni kurs.
2. Na kierunkach zbieżnych
Taka sytuacja ma miejsce kiedy statki nie lecą na kierunkach przeciwnych, ani nie występuje wyprzedzanie (patrz punkt 3). Określenie pierwszeństwa przypomina spotkanie samochodów na skrzyżowaniu dróg równorzędnych - ten po prawej stronie ma pierwszeństwo. Statek ustępujący powinien unikać przechodzenia nad, pod oraz przed statkiem mającym pierwszeństwo drogi, chyba że jest pewny, iż zrobi to bezpiecznie (uwzględniając turbulencje w śladzie aerodynamicznym). W poniższej sytuacji najbezpieczniej jest zmienić swój kurs w prawo, aby przejść za ogonem. W sytuacji, kiedy zmiana kursu w prawo jest niewygodna / niemożliwa, razie pewności, że nie stworzy to niebezpieczeństwa możemy zmienić kurs w lewo.
Istnieje "drabinka pierwszeństwa", która opisuje relacje między poszczególnymi typami statków powietrznych. Statki bezwzględnie (niezależnie od sytuacji opisanej powyżej) ustępują pierwszeństwa statkom znajdującym się wyżej. Inaczej mówiąc - im nasz statek znajduje się wyżej w drabince, tym więcej innych typów statków musi nam ustąpić. Taka segregacja wynika z ograniczonych zdolności manewrowych różnych typów maszyn latających. Samoloty oraz helikoptery i wiatrakowce (czyli statki najczęściej spotykane online) znajdują się w ostatniej grupie i są traktowane jako równorzędne.
3. Wyprzedzanie
Wyprzedzanie występuje w sytuacji kiedy statek szybszy zbliża się do statku wolniejszego z tyłu, z kierunku tworzącego z płaszczyzną symetrii statku wolniejszego kąt mniejszy niż 70°. Można to również określić jako sytuację, kiedy w nocy statek szybszy nie widzi lewego ani prawego światła pozycyjnego statku wolniejszego. Należy zaznaczyć, że żadna późniejsza zmiana wzajemnego położenia statków nie powoduje zmiany statusu sytuacji na np. kursy zbieżne. Manewr wyprzedzania kończy się w momencie, kiedy oba statki oddalą się od siebie.
Obowiązkiem statku wyprzedzającego jest zachować bezpieczną odległość od statku wyprzedzanego poprzez zmianę swojego kursu w prawo. Podobnie jak w przypadku kierunków zbieżnych dopuszczalna jest zmiana kursu w lewo jeśli inne zachowanie jest niemożliwe, niebezpieczne lub niecelowe. Taka sytuacja może mieć miejsce jeśli w trakcie wyprzedzania miniemy punkt drogi, nad którym mamy zaplanowany zwrot w lewo.
Można zapamiętać ogólną zasadę, że mając ustąpić z drogi zmieniamy swój kurs w prawo. Inne zachowanie może być celowe ze względu na okoliczności spotkania. Należy jednak pamiętać, że jest to sytuacja nietypowa, a pilot któremu ustępujemy drogi nie spodziewa się takiego manewru.
Co do zasady nie powinno się używać łączności radiowej do unikania kolizji. Przepisy są jednoznaczne i ich przestrzeganie jest wystarczające. W sytuacjach nietypowych warto jednak zgłosić swój zamiar na UNICOM. W żadnym wypadku jednak nie należy używać środków komunikacji do uzgadniania manewrów niezgodnych z przepisami!
Weźmy jako przykład sytuację kiedy lecimy wzdłuż strefy zakazanej mając ją po prawej stronie. Już za granicą strefy, z naszej prawej strony zauważamy samolot, któremu musimy ustąpić drogi. Według przepisów mamy wykonać skręt w prawo, jednak jest on niewykonalny ze względu na możliwy wlot do strefy zakazanej.
Najbezpieczniejszym manewrem jest wykonanie zakrętu 360° w lewo (orbita). Jeśli jednak jesteśmy pewni, że jest to możliwe i bezpieczne możemy zakomunikować pilotowi, któremu mamy ustąpić, żeby spodziewał się późnego manewru - zmiany kursu w prawo. Jest on wtedy pewien, że go widzimy, wiemy że mamy ustąpić, ale ze względu na panujące warunki zakręt wykonamy nieco później niż normalnie. Nadając informację o naszych zamiarach oszczędzamy stresu statkowi uprzywilejowanemu. Nie będąc pewnym naszych zamiarów może on wykonać własny manewr, który może nie zawsze być prawidłowy i doprowadzić do sytuacji niebezpiecznej.
Istnieje również kilka ważnych zasad, które mają zastosowanie w pobliżu lotnisk:
1. Żaden statek (w powietrzu lub na ziemi) nie powinien przeszkadzać statkowi lądującemu lub będącemu w końcowej fazie podejścia do lądowania
2. Gdy dwa lub więcej statków zniża się z zamiarem do lądowania pierwszeństwo ma ten znajdujący się na najniższym poziomie. Nie wolno jednak wykorzystywać tej sytuacji do wymuszania pierwszeństwa (gwałtowne zniżanie).
3. Statek jest zobowiązany do ustąpienia pierwszeństwa statkowi, który jest zmuszony do natychmiastowego lądowania (np. ze względu na awarię).
4. Lecąc za innym statkiem z podobną prędkością i na zbliżonym poziomie (bez zamiaru wyprzedzania) dowódca zobowiązany jest do zachowania bezpiecznej separacji.
Należy mieć na uwadze, że powyższy tekst nie wyczerpuje w pełni tematu pierwszeństwa drogi, a stanowi jedynie zbiór najważniejszych i najczęściej wykorzystywanych reguł. Ponadto należy pamiętać, że każda sytuacja powinna być rozpatrywana indywidualnie. Jeśli zasady ustępowania z drogi nie gwarantują zachowania separacji do obowiązków dowódcy statku należy zaplanowanie innego manewru. Manewr taki, o ile te możliwe i praktyczne, powinien być w jak największym stopniu zgodny z przepisami.
Autor: Jan Kral